Trong kinh A-hàm, Đức Phật đưa ra ví dụ:
“Này các Tỷ-kheo! Ví như có hai người cùng rớt xuống một cái hầm xí, người thứ nhất may mắn được người thân vớt lên tắm rửa xức dầu thơm; người thứ hai không được ai vớt, khi leo được lên bờ thì cũng không ai tắm rửa xức dầu thơm cho. Này các Tỷ-kheo! Như Lai nói rằng hai người đều sanh ra trong cuộc đời này, cũng gặp khổ nạn, cũng gặp khổ đau nhưng người thứ nhất không khổ, không buồn, không bị xúc não vì họ được giúp đỡ. Còn người thứ hai thì không được may mắn như thế.”
Cũng vậy, trong cuộc sống giữa đời thường này, không ai là không khổ, người nhiều - kẻ ít, có những nỗi khổ giống nhau, mà cũng có những nỗi khổ khác nhau. Khi một trận động đất đổ xuống, đá đè lên đầu thì người ăn mày ăn xin bị khổ bị chết, mà ông tỉ phú có khỏi khổ khỏi chết hay không?. Bởi vì đã sanh ra trong cõi ta-bà này, hay nói khác hơn là mang cái hình hài ngũ uẩn này thì tất cả mọi con người chúng ta đều có khổ có buồn, có vui sướng có hạnh phúc. Người có bằng cấp tiến sĩ, bác sĩ bị dao đâm vào bụng cũng đau, mà người không biết chữ, dốt hoặc nghèo nàn bị dao đâm vào bụng cũng đau. Nhưng người có trí tuệ, họ rút dao ra rồi băng bó vết thương. Còn người không có trí tuệ khi bị dao đâm, về nhà họ lại tiếp tục đâm thêm nhiều nhát dao vào bụng nữa. Con dao này, Đức Phật ví dụ như những lời người ta mắng chửi hoặc nói nặng mình. Mình biết tu thì ngay trong giờ phút đó mình buông xả liền chứ không đem về nhà. Còn mình ăn không được, ngủ không được đó là mình tiếp tục đâm con dao thứ hai. Tối lại mình lôi chồng ra kể, tức là con dao thứ ba. Mình kể cho chồng chưa hả, lôi con cái kể, đó là con dao thứ bốn. Kể với chồng con cũng chưa hết giận, lôi cháu ra kể, rồi con rể con dâu, dòng họ bà con cô bác, tức là đâm rất nhiều con dao vào bụng. Người có trí tuệ, ví như gặp Trời mưa mà người ta có cây dù, họ không bị mưa ướt lạnh lẽo vì họ có cây dù chánh pháp. Còn mình đi trong cuộc đời này mà không tu học, không chịu buông xả là mình bị mưa ướt.
Như vậy quý Phật tử thấy rằng, cuộc đời chúng ta đau khổ hay hạnh phúc là do bản thân ta quyết định. Ta buông xả được thì cuộc đời ta bớt khổ, tự tại, ung dung, giải thoát. Ngay nơi đời sống này mà mình giải thoát, thì chắc chắn khi chết mình được giải thoát. Còn không buông xả được thì ngay đời này mình khổ, mà chắc chắn khi chết, chính nghiệp lực này đưa mình đến những chỗ mà mình dính mắc nhiều.
Đức Phật không dạy cho mình thần thông phép lạ hay những gì huyền bí, cũng không dạy những điều đến khi chết mình mới thấy. Mà đạo Phật dạy để mình quán chiếu, thực tập, buông xả lúc còn sống. Đó là tinh thần của nhà Phật.
Đức Phật và chư Tổ ra đời, các Ngài trang bị cho mình chỉ một cái thấy duy nhất thôi. Cho nên trong kinh A-hàm Đức Phật nói là ở thế gian này có hai hạng người, hạng người bị mù mắt và hạng người không bị mù mắt:
“Này các Tỳ-kheo! thế nào là hạng người bị mù mắt? Này các Tỳ-kheo! Người đó không học hỏi Phật pháp, không tu tập con đường giới, con đường định, con đường tuệ. Thế nào là người sáng mắt? Là người đó tu học về Phật pháp, và đi trên lộ trình Giới - Định - Tuệ.”
Nói khác hơn là một người ngủ và một người thức. Khi mình không buông xả được, đụng đâu chấp đó, có nghĩa là mình đang ngủ. Còn gặp chuyện gì đến buông xả được, tâm nhẹ nhàng, tức là mình đang thức.
Trong kinh Pháp Cú, Đức Phật nói một bài kệ dạy cho các Tỳ-kheo khi đi khất thực không bị cuộc đời làm cho khổ và phiền não. Đức Phật nói các ông chỉ cần nhớ bài kệ này thôi, các ông đi đâu cũng hạnh phúc hết:
Nhìn đời như bọt nước,
Nhìn đời như ảo ảnh.
Ai nhìn đời như thế,
Chẳng bị thần chết lôi.
Nếu quý Phật tử trang bị được cái thấy nhìn đời như ảo ảnh, nhìn đời như bọt nước, thì sẽ không khổ và khi cái chết đến cũng không sợ hãi. Bây giờ tôi xin hỏi : Tinh thần của đạo Phật là lạc quan hay bi quan? Lạc quan là vui mà bi quan là buồn khổ, đúng vậy không?
Để làm minh chứng, tôi kể một câu chuyện trong Tương Ưng Bộ Kinh:
Một thời Thế Tôn ở tại Xá Vệ, rừng Kỳ Đà (Jetavana) vườn ông Cấp Cô Độc.
Rồi một vị Thiên Tử tên là Kakudha, khi đêm đã gần tàn, với nhan sắc thù thắng chói sáng toàn vùng Jatavana, đi đến Thế Tôn, sau khi đảnh lễ Thế Tôn rồi đứng một bên, bạch rằng:
-Thưa Sa Môn, Ngài có hoan hỷ không?
-Ta được cái gì, này hiền giả (mà ta hoan hỷ)?
-Nếu vậy, thưa Sa Môn, có phải Ngài sầu muộn?
-Ta mòn mỏi cái gì, này hiền giả (mà ta sầu muộn)?
-Vậy thời, thưa Sa Môn, Ngài không hoan hỷ và không sầu muộn?
-Thật đúng vậy, này hiền giả!
Thế Tôn liền nói bài kệ:
Hoan hỷ chỉ có đến
Với người tâm sầu muộn
Sầu muộn chỉ có đến
Với người tâm hoan hỷ
Do vậy, vị Tỳ Kheo
Không hoan hỷ sầu muộn
Vậy nên, này hiền giả
Ngươi phải biết như vậy.
Như vậy, tinh thần của nhà Phật là vượt lên sự bi quan và lạc quan.
Đứng trên mặt nước, chúng ta thấy dòng sông đang cuồn cuộn chảy, thấy rác, thấy bọt bèo đang trôi, với điều kiện là chúng ta chỉ nhìn ngắm nó, nhìn ngắm dòng sông. Chúng ta nhìn ngắm cuộc đời, nhìn ngắm tất cả mọi người mà chỉ với một cái biết, cái tánh biết này không buồn, không khổ, không vui. Đó là tinh thần của nhà Phật. Bởi vì khi lạc quan thì một lúc nào đó sẽ bi quan. Còn tinh thần nhà Phật là cái nhìn xuyên suốt giữa bi quan và lạc quan, giữa thiện và ác, giữa vui và khổ, giữa phiền não và Bồ-đề, giữa sanh tử và Niết-bàn.
Đức Phật nói, sở dĩ chúng ta khổ, không được vui, không được tự tại vì chúng ta luôn luôn nhìn cái bóng cho là mình, rồi từ đó chúng ta bắt bóng. Bắt cái bóng đó cho là mình, rồi chúng ta chìm trong đó khóc than, rồi trách người này trách người nọ. Phật nói là do mình bắt cái bóng mà không thấy được rằng cái gì thấy được cái bóng. Rồi chấp cái bóng cho là mình, cho nên mới khóc than, buồn vui, sướng khổ. Chỉ cần biết đó là cái bóng, là ảo ảnh thì quý Phật tử buông là xong. Mình buông không được vì không thấy nó chỉ là bóng, không phải là thật của mình. Khi nào cái bóng vỡ ra thì tức khắc quý Phật tử tỏ ngộ. Chỉ cần quán chiếu như thế thì cuộc đời này sẽ hết khổ an vui.
Cũng giống như khi Tổ Huệ Khả nhìn lại tâm mình không thấy bóng dáng của nó nữa, thì tức khắc Ngài ngộ đạo, đơn giản vậy thôi.
Trong kinh Lăng Nghiêm, ông Diễn-nhã-đạt-đa soi gương thấy đầu mình trong gương, khi úp gương xuống ông hoảng sợ la lên: “Tôi mất đầu rồi!” Ngay trong giờ phút đó mà có ai gõ đầu ông: “Đầu ông còn đó sao mất!”
Cũng như thế, các Thiền sư gõ đầu mình khai thị, mình vẫn còn hiện hữu sờ sờ đó không có mất. Khi cái bóng nó lặn rồi vẫn có chủ chứ không phải không còn gì nữa. Quý vị nhớ kỹ, khi cái gương úp xuống rồi không còn cái bóng nữa, vẫn còn mình sờ sờ tức là cái biết mình sáng suốt rõ ràng, chứ không phải khi cái bóng mất rồi không còn mình. Cái bóng đến đi, chạy nhảy, khóc cười nhưng ông chủ vẫn ngồi yên nhìn cái bóng chạy nhảy. Khi quý Phật tử phát hiện được đó là cái bóng của mình thì không khổ nữa, đơn giản vậy thôi.
Để giúp mình bớt chấp, bớt dính mắc và buông xả được, Đức Phật dạy mình phương pháp thứ hai, trang bị cho mình một cái thấy nữa: Tất cả vạn pháp đều phải tan rã. Một vị thiền sư nói:
Ta cứ ngỡ trăng sao là vĩnh cửu,
Nào ngờ đâu non nước cũng vô thường.
Gần đây có những trận động đất, những trận sóng thần. Thế giới mình đang ở càng ngày càng nóng lên. Người ta còn nhìn thấy trái đất bây giờ mỏng manh giống như một quả trứng gà, chỉ cần vật gì va chạm là nổ tung. Thấy như thế không phải mình bi quan mà để có một sức sống, từ đó mình nương theo chỗ Đức Phật chỉ dạy mà tu. Mình biết rằng rồi mình cũng sẽ từ giã cuộc đời này ra đi. Khi ra đi mình mang theo được cái gì, thì mình ráng tu tập, ráng ngồi thiền, niệm Phật, tụng kinh, ráng tạo các việc phúc thiện, đó là quý Phật tử trang bị cái thấy cho mình. Đức Phật khẳng định tất cả mọi con người chúng ta có mặt trong cuộc đời này rồi cũng bị tan rã, chứ không phải đứng yên một chỗ mãi mãi.
Quý Phật tử nghiệm lại xem, khi qua nước Đức này quý Phật tử bao nhiêu tuổi? Bây giờ nhìn lại là ba chục năm, có người bốn chục năm. Khi mới qua đây, tóc mình còn đen nhánh. Bây giờ trên đỉnh đầu tóc bạc hết, có phải là vạn pháp đang đốt cháy mình, đang vô thường, đang biến dịch không? Quán chiếu như thế để làm gì? Để thấy thân xác toàn là vay mượn. Sáng quý Phật tử vay mượn một ổ bánh mì, trưa ăn cơm là vay mượn đất, ăn thêm chén canh là vay mượn nước. Mình vay mượn tứ đại bên ngoài vào trong thân, mà tối nó không chịu ra thì tính sao? Chắc chắn mình phải uống thuốc xổ, mà uống thuốc xổ nó cũng không chịu ra luôn, phải làm gì? Đi bệnh viện! Hãy quán chiếu thật kỹ để bớt chấp ngã.
Quý Phật tử có bảo đảm rằng thân thể là cái ngã của mình không? Nếu mình bảo đảm cái thân thể này là cái ngã bất di bất dịch của mình thì nó phải đủ ba yếu tố kèm theo: một là chủ tể, hai là bất biến, ba là đồng nhất.
Chủ tể là gì? Chủ tể là phải làm chủ được cái thân này. Mà có ai làm chủ được thân chưa? Chẳng hạn như sáng nay mình có một buổi đi tham quan nước Bỉ. Xe đang chạy ngon trớn giữa đường, hồi sáng ăn cái gì mà bây giờ bị chột bụng, chịu không nổi phải kêu bác tài ngừng lại. Bác tài nói ở đây không có nhà vệ sinh, lúc đó mình nói: “Mày ngừng lại không được ra!” thì có ngừng lại được không? Nếu mà nó ngừng lại, tức là mình làm chủ cái thân này. Còn mình kêu nó ngừng lại mà nó không chịu ngừng, tức là không làm chủ được. Như vậy mình đâu phải là chủ tể.
Rồi quý Phật tử thấy nó có đồng nhất không? Đồng nhất là gì? Đồng nhất có nghĩa nếu là đất thì phải toàn là đất, nước phải toàn là nước, gió phải toàn là gió, lửa cũng phải toàn là lửa. Nhưng thân này do bốn thứ đất, nước, gió, lửa hợp thành, tức là nó không đồng nhất. Chất cứng tóc, răng, móng tay móng chân là đất. Nước là đàm, giãi, nước tiểu. Hơi thở là gió, hơi nóng trong mình là lửa. Hôm nào nước trong mình nhiều quá phải tìm cách cạo gió cho nước nó ra bớt. Hôm nào đất nhiều quá, nó lấn ba đại còn lại thì phải xông hơi. Như vậy trong suốt cả cuộc đời, mình phải biết điều phục, điều phục sao cho đất, nước, gió, lửa điều hòa thì cơ thể không bệnh. Chỉ cần bốn đại này trục trặc là sanh bệnh.
Bất biến là gì? Bất biến có nghĩa là tứ đại của quý Phật tử mười tám tuổi là mười tám tuổi nó đứng yên một chỗ. Còn đằng này sao? Quý Phật tử nghe bài kệ của Thiền Sư Quang Giác đời Tống:
Năm trước gặp thanh xuân,
Má hồng khoe đào lý.
Năm nay gặp thanh xuân,
Tóc bạc đầy cả mái.
Người đời tuổi bảy mươi,
Nhanh như dòng nước chảy.
Chẳng ngộ tâm xưa nay,
Sanh tử làm sao khỏi.
Ngài nói năm trước gặp thanh xuân thì hoa đào hoa lý cũng thua cô bé mười bảy mười tám tuổi sắc mặt hồng hào. Nhưng với cặp mắt giác ngộ của các Thiền sư thì “năm nay gặp thanh xuân, tóc bạc đầy cả mái.” Mà cuộc đời bảy mươi tám mươi năm, nhìn lại nhanh như dòng nước chảy chứ không đứng yên một chỗ. Như vậy thì cái ngã này không phải là chủ tể, không phải là bất biến, không phải là đồng nhất. Khi biết rằng cái ngã này do duyên tụ hợp lại, hoàn toàn không phải của mình thì mình không còn chấp nữa.
Bây giờ tôi xin hỏi một câu, quý Phật tử phải mạnh dạn trả lời. Buổi sáng thức dậy điều đầu tiên quý Phật tử nghĩ đến là gì? Mình nghĩ sáng nay ăn bánh mì loại nào, phô mai loại nào, cơm sườn, cơm tấm hay bún bò kho. Hoặc nghĩ hôm nay chủ nhật, nấu món gì thật ngon cho chồng con ăn. Có thể nhịn ăn bảy ngày, nhịn khát hai ngày nhưng không bao giờ nhịn thở được một ngày, nhịn thở một ngày là chết liền. Hơi thở là quan trọng nhất, vậy mà không ai nhớ. Đức Phật nói chúng sanh không bao giờ nhớ hơi thở, mà nhớ ăn uống, nhớ mặc, nhớ tiền tài, nhớ danh vọng… Cho nên phương pháp thực tập trong nhà Phật để giảm bớt độ căng thẳng trong cuộc sống, Phật dạy khi mở mắt ra là nhớ lại hơi thở của mình, và điều đầu tiên là mình cảm ơn cuộc đời cho mình sống thêm một ngày nữa để làm lợi ích cho mình cho người, cả hai cùng được lợi.
Lúc đó quý Phật tử như có thuốc kháng sinh trong người, không có chuyện gì làm cho mình buồn khổ được. Mình biết chắc chắn rằng còn tiếp tục sống trên đời, và có đầy đủ tất cả. Có những người muốn vỗ tay mà không vỗ được, bởi vì họ không còn đủ điều kiện vỗ được hai bàn tay. Có người muốn lạy Phật mà không lạy được, vì không có hai cánh tay. Có người muốn ngồi thiền, muốn thực tập đi thiền hành buổi sáng giống mình, mà không có đủ điều kiện vì không có đôi chân. Và có những người họ thích ngắm hình tượng Đức Phật mà họ ngắm không được vì thiếu cặp mắt. Quý Phật tử nhìn lại coi mình đầy đủ không? Đầy đủ hết tất cả, những thứ Đức Phật nói là khó nhất mà mình có. Điều kiện học hỏi mình cũng có luôn. Quán chiếu được như thế thì mình rất trân trọng cuộc sống.
Như vậy bài pháp này Đức Phật trang bị cho chúng ta một cái thấy, vậy ta thấy cái gì? :
Tất cả đều tan rã, tất cả đều bể, đều vụn.
Từ cái thấy đó chúng ta tu học, buông xả lần lần. Đó là mục đích của người tu.
Quý Phật tử chiêm nghiệm lại xem, mình bằng Đức Thế Tôn chưa? Ngài là một vị Đông cung Thái tử sống trong nhung lụa không thiếu thứ gì. Nhưng Ngài chiêm nghiệm thân phận của kiếp người, kể cả Phụ hoàng, kể cả công chúa Gia-du-đà-la và Hoàng nhi La-hầu-la, kể cả Thái tử Tất-đạt-đa và dòng tộc Thích-ca rồi một lúc nào đó sẽ bị bể, bị nát, bị vụn. Cho nên Đức Phật từ giã hết tất cả để tìm ra con đường sống, con đường chân lý. Hiểu được như vậy, quý Phật tử mới phát tâm mạnh để tu học.
Hỏi thật một điều, khi quý Phật tử ở nhà niệm Phật có nhất tâm bất loạn không? Ở đâu thì mình niệm được nhất tâm bất loạn? Khi quý Phật tử đi trên một chiếc thuyền mà sắp bị chìm, hoặc khi ngồi trên chiếc máy bay mà bị trục trặc là lúc đó nhất tâm bất loạn, chỉ một lòng nhớ đến Phật. Chớ đinh ninh rằng cái thân mình không bao giờ bể, thì khi ngồi niệm Phật mình cũng nhớ chuyện đông chuyện tây, chuyện nam chuyện bắc. Bởi vì mình nghĩ rằng bữa nay không niệm thì mai niệm, bữa nay không ngồi thiền thì mai ngồi. Chẳng hạn như hôm nào đó chuẩn bị tụng kinh sám hối, chuẩn bị tọa thiền, chuẩn bị niệm Phật, bỗng nhiên điện thoại reo, bạn mình gọi nói, hôm nay có live-show ở hải ngoại qua hát, đặc biệt là không tốn tiền, ca sĩ toàn những người nổi tiếng. Khó quá! Bây giờ ngồi niệm Phật hay là đi xem? Rồi mình nghĩ, ngày nào cũng niệm, bỏ một bữa đâu có sao! Khi mà chúng ta thấy cuộc sống còn mãi mãi thì nhiều lúc chúng ta bỏ bê.
Trong Nghệ Thuật Sống kể câu chuyện:
Có một ông già bán bánh, quán của ông rất đông khách vì ông treo cái bảng: “Ngày mai ăn khỏi trả tiền”. Mấy đứa con nít tưởng thiệt, hôm sau lại đến, hy vọng ăn bánh khỏi trả tiền. Nhưng vẫn là “ngày mai ăn khỏi trả tiền”, hôm nay phải trả! Như vậy là không có ngày mai. Cho nên Đức Phật trang bị cho mình một cái thấy là thân tâm, vạn pháp vô thường thì mình mới phát Bồ-đề tâm được, mới mạnh dạn tu được, không thì cũng giải đãi.
Từ khi có mặt trong cuộc đời này rồi lớn lên quý Phật tử có điều kiện qua Đức, có ai bắt được chiếc bong bóng nước nào chưa? Có chứ, bong bóng nước của mình là gì? Là tài sản sự nghiệp, là danh vọng… đủ hết, quý Phật tử bắt được chưa? Bắt được rồi nhưng mà sao? Hòa thượng Trúc Lâm nói: “Nhìn lại cũng tay không.” Hòa thượng nói nào lợi nào danh đủ hết, nhìn xa thì chúng óng ánh long lanh, nhưng khi bắt được thì nó bể vụn hết. Như con ve sầu chỉ sống ba tháng mùa hè, đến mùa đông là chết; chư Thiên thấy đời sống của loài người còn ngắn ngủi hơn đời sống con ve sầu, chỉ cần nhắm mắt mở mắt là xong một cuộc đời.
Bữa nọ tôi giảng ở Sài Gòn, có một anh Phật tử đứng lên hỏi:
- Thưa Thầy, nếu ai cũng đi xuất gia hết thì dòng giống nó tiệt chủng.
Tôi hỏi:
- Anh có vợ chưa?
- Dạ con có rồi.
- Anh có mấy con?
- Dạ con có hai đứa con.
Tôi nói:
- Vậy thì chưa tiệt chủng, bởi vì anh có vợ. Nếu anh xuất gia mà nói câu này thì tôi chưa chắc, còn đằng này khi anh nói chuyện với tôi anh có vợ có con có đủ hết.
Tôi đi máy bay nhiều lần mà chưa bao giờ gặp hai người xuất gia đi cùng một chiếc máy bay. Quý Phật tử rất may mắn, tuy hình thức là cư sĩ nhưng biết tu học, biết chuyển hóa, biết buông xả, đó là phước duyên.
Qua bài pháp này, tôi muốn nêu lên cho quý Phật tử thấy tất cả các pháp đang tan rã, đang bể vụn và chính thân thể này cũng bể vụn, nát luôn. Một lúc nào đó chúng ta cũng phải từ giã tất cả để ra đi. Đức Phật nói mình đến cuộc đời này như đến khách sạn, nhà trọ. Những người giàu có thì đến khách sạn năm sao, bốn sao. Nghèo hơn ở khách sạn một sao. Những người nằm ngoài đường ở “khách sạn ngàn sao”, cũng sống thôi! Dầu cho ngàn sao, một sao, hai sao, năm sao rồi cũng phải bỏ hết.
Hiểu được như thế không phải là bi quan, mà là có một cái nhìn xuyên suốt để mình tu học, gạn bỏ để không dính mắc, không cố chấp, không phiền hận vì mình có cây dù chánh pháp.
Trong cuộc sống giữa đời thường, tất cả chúng ta đã mang kiếp người, chẳng ai là không khổ cả. Nhưng chúng ta tu học thì không khổ giống như những người không tu. Bởi vì, Đức Phật trang bị cho mình một cái thấy, cái thấy này là nhìn cuộc đời giống như bọt nước, nhìn cuộc đời giống như ảo ảnh. Sở dĩ chúng ta bị dòng đời lôi cuốn, vì không thấy được bóng dáng của mình. Một khi thấy được bóng dáng thì chúng ta không còn khổ đau nữa.
Đức Phật dạy cho chúng ta thấy, dầu cho nắm bắt được gì, tất cả vạn pháp cuối cùng rồi cũng tan rã, kể cả con người. Tan rã tức là con người sanh ra rồi già bệnh, rồi đến con đường chết. Vũ trụ đi qua bốn chu trình thành, trụ, hoại, không. Còn vạn pháp là sanh, trụ, dị, diệt. Đức Phật nói vì bản chất các pháp là duyên hợp, là duyên khởi nên phải đi đến con đường đó. Con người do duyên hợp bốn yếu tố, đất, nước, gió, lửa thành hình. Vạn pháp cũng do những yếu tố kết hợp mà hình thành, cho nên Bồ-tát Long Thọ nói một bài kệ:
Nhân duyên sanh các pháp
Ta nói tức là không
Cũng gọi là giả danh
Cũng gọi nghĩa Trung Đạo.
Bồ-tát Long Thọ nói các pháp đều do nhân duyên sanh. Chẳng hạn cái nhà này được tạo thành từ đất nước gió lửa, xi măng cốt thép, người thợ xây. Tất cả các pháp đều do nhân duyên sanh, rồi cũng tan rã, sẽ chết, và đi đến số không. Vậy chúng ta cần tu tập, tạo phước thiện để làm gì?
Tinh thần nhà Phật rất đặc biệt. Nếu có người tự xưng là thợ xây chứ không thật là thợ xây, mà xây nhà thì cái nhà sẽ ra sao, hoặc xây bằng vật liệu xấu thì cái nhà sẽ như thế nào? Tuy rằng các pháp là do nhân duyên sanh, nhưng nhờ chúng ta tạo dựng thiện pháp nên bây giờ chúng ta ở trong môi trường tốt. Tinh thần nhà Phật là trả hết tự do nghiệp lực cho mỗi chúng sanh tự quyết định. Được ở môi trường tốt là do phước lực của mỗi người, không có gì phải kiêu ngạo. Khi gặp chuyện khổ đến, cũng chẳng có gì mà buồn giận. Đó là người biết học Phật.
Tổ Bồ-đề Đạt Ma dạy chúng ta tinh thần Báo oán hạnh và Tùy duyên hạnh.
Báo oán hạnh có nghĩa là tự dưng có người chửi mắng đánh đập, làm cho mình khốn khổ. Người biết sống không trách trời trách đất, không trách xã hội, không trách gì hết, mà trách lại chính mình không khéo tu, đời trước mình bỏ gốc theo ngọn, chạy theo tham sân, tật đố, ích kỷ, cho nên ngày hôm nay mình gặp chuyện này.
Tùy duyên hạnh có nghĩa là khi gặp được môi trường tốt, gặp một xứ sở như ý, nếu mình biết tu thì không có gì mà ngạo mạn, coi thường những xứ sở nghèo nàn. Chớ không phải bây giờ mình được túc duyên tốt, sanh ra đời được tướng hảo quang minh, rồi coi thường những người khốn khổ, như vậy là không biết tu. Thân ngũ uẩn của chúng ta là do trong đời quá khứ khéo léo dựng nên, bây giờ con người hình thành như thế, cho nên chẳng có gì mà coi thường những người khác. Hiểu được như thế rồi chúng ta sống rất an ổn, chuyện khổ đến chẳng buồn, chuyện vui đến mình cũng không sanh tự cao, ngã mạn. Đó là người biết sống, người có trí tuệ Bát-nhã.
Trong Nghệ thuật sống kể câu chuyện:
Trong thôn xóm nọ có một gia đình mở xưởng mộc, người thợ mộc làm việc trong xưởng rất giỏi và khéo léo. Với bàn tay nghệ thuật, vật dụng nhà cửa ông làm ra rất đẹp, ai thấy cũng ưng ý muốn mua. Một ngày, ông xin chủ xưởng mộc nghỉ hưu vì thấy mình đã lớn tuổi. Người chủ nhờ ông làm giúp một căn nhà cuối cùng trước khi ông nghỉ việc. Khi nhà làm xong, người chủ cầm chìa khóa giao cho ông thợ mộc: “Nhờ bác mà gia đình tôi ngày càng khấm khá, chúng tôi tặng bác căn nhà này làm kỷ niệm.” Nghe xong ông thợ mộc bàng hoàng, buồn bã, vì đã làm căn nhà này một cách cẩu thả, làm lấy lệ mà thôi!
Ông thợ mộc này giống như chúng ta, làm cái gì cũng làm cho có, nhưng không ngờ căn nhà chúng ta xây lên là căn nhà của chính mình. Khi quý Phật tử đến đây dọn dẹp, nấu nướng, bố thí cúng dường hoặc làm việc gì đó, mình tưởng làm cho ai, thật ra là làm cho chính mình.
Ngày xưa khi vào chùa, chúng tôi làm tất cả các việc nấu cơm, dọn dẹp cầu tiêu, làm đủ thứ hết mà tưởng làm cho Thầy Tổ. Khi ra làm Phật sự rồi mới thấy đó là làm cho chính mình. Ngày xưa khi Sư Ông Trúc Lâm giảng pháp tôi phát tâm nấu cơm, nấu nước, bây giờ y báo tốt thì chánh báo trổ ra tốt. Tôi giảng ở đâu người ta đều cúng gạo, đường, muối… những vật dụng ngày xưa đã từng nấu nướng ở thiền viện Thường Chiếu. Mới phát hiện ra rằng ngày xưa mình làm là làm cho mình.
Tuy rằng tất cả các pháp là do duyên sanh, nhưng duyên mình tốt thì các pháp tốt theo. Duyên không tốt, tức là y báo không tốt thì chánh báo không tốt. Quý Phật tử cứ suốt ngày tham sân bực tức phiền hận, thì chắc chắn khi chết nghiệp lực này sẽ đưa quý Phật tử đến những cảnh giới xấu khổ. Tinh thần của Tịnh Độ tông dạy chánh nhân Tịnh Độ để trở về quả Tịnh Độ. Nhân Tịnh Độ là chúng ta phải tụng đọc kinh điển Đại Thừa, phát Bồ-đề tâm, thành tâm sám hối rồi khuyến khích người ta tu học. Tuy rằng Đức Phật dạy nhìn đời như bọt nước, nhưng không phải là cái nhìn bi quan yếm thế, mà để chúng ta có cái thấy toàn diện và thực hiện con đường tu tập.
Cho nên dưới cặp mắt giác ngộ của Bồ-tát Long Thọ Ngài nói: “Ta nói tức là không”. Nó không có thực thể, cũng gọi là giả danh, là trung đạo đế, là đệ nhất nghĩa đế mà chư Phật, chư Tổ dạy để nắm bắt pháp tu. Thấy được như thế thì vượt thoát được phiền não, buồn hận.
Chúng ta thường nói giải thoát giác ngộ, như vậy không đúng? Giác ngộ xong rồi mới đến giải thoát. Cho dù tu pháp môn nào, theo tinh thần nhà Phật, chúng ta học là phải giác ngộ, để mình có cái thấy không bị cuộc đời làm đau khổ. Phật dạy giác ngộ điều gì? Trong kinh Bát Đại Nhân Giác, điều giác ngộ thứ nhất Phật dạy là:
Thế gian vô thường,
Quốc độ nguy thúy,
Tứ đại khổ không,
Ngũ ấm vô ngã.
Sanh diệt biến dị,
Hư ngụy vô chủ,
Tâm thị ác nguyên,
Hình vi tội tẩu,
Như thị quán sát,
Tiệm ly sanh tử.
Đức Phật dạy thế gian này vô thường, mỏng manh, tạm bợ. Ngày xưa khí hậu không nóng bao nhiêu nhưng bây giờ càng ngày càng nóng. Rồi động đất, sóng thần, chiến tranh, bạo động, khủng bố… tất cả mọi nơi đều có. Phật dạy thế gian vốn là như thế, cõi nước mình ở vốn là giòn bở. Bây giờ khoa học chứng minh trái đất mỏng giống như vỏ trứng gà, chỉ cần đụng nhẹ là bể vụn.
Tất cả chúng ta đều như nhau cả . Khi khổ đến mình mong muốn cho nó qua mau. Khi vui chúng ta mong muốn thời gian ngừng lại cho mình hưởng thụ. Mà thời gian thì không dừng, cứ chầm chậm trôi. Một tuổi, hai tuổi... mười tuổi, hai chục tuổi, ba chục tuổi... cứ tăng lên.
Đức Phật dạy cõi nước này vô thường, mỏng manh, tạm bợ mà chúng ta vẫn thích thú, vẫn chìm ở trong biển khổ. Hỏi thật quý Phật tử thích thú không? Thích mình mới có mặt trong cuộc đời này chứ.
Trong Nghệ thuật sống có kể câu chuyện:
Một hôm Thượng Đế thấy những con vật, con người ở trần gian sống không có tuổi tác nên quyết định cho con lừa, con chó, con khỉ và con người một số tuổi nào đó. Có nghĩa là xuống trần gian bao nhiêu năm rồi phải đi, không được ở luôn.
Đầu tiên con lừa bước ra. Thượng Đế cho lừa xuống trần gian ba chục năm. Lừa khóc, nói ở trần gian đâu có sung sướng gì, phải làm việc cực khổ lắm. Thượng Đế thấy tội quá, thôi được, bớt cho nhà ngươi mười lăm năm. Lừa mừng quá đi vào. Con chó bước ra, Thượng Đế cho ba chục năm. Chó nói phải thức đêm canh nhà cho chủ, lỡ nhà bị mất trộm là bị chủ chửi mắng đánh đập. Ăn thì chỉ ăn cơm thừa canh cặn chớ sung sướng gì đâu. Chó xin mười lăm năm ở trần gian thôi. Thượng Đế đồng ý. Tới con khỉ bước ra, Thượng Đế thấy khỉ nhảy nhót vui vẻ nên cho xuống trần gian ba chục năm, khỉ cũng không chịu, Thượng đế rút lại còn mười lăm năm.
Cuối cùng con người bước ra một cách mạnh bạo, Thượng Đế phán liền ba chục năm. Con người khóc lóc than rằng ba mươi tuổi là lúc cuộc đời xanh tươi hạnh phúc nhất nên không chịu rời cõi trần. Thượng Đế cho thêm mười lăm năm tuổi của con lừa. Con người không chịu, nói bốn mươi lăm tuổi sức sống đang tràn đầy. Thượng Đế cho thêm mười lăm năm tuổi của chó, con người cũng chưa chịu nên Ngài phải cho luôn mười lăm năm tuổi của con khỉ, rồi Thượng Đế phủi tay áo đi vào. Và tuần tự, con lừa, con chó, con khỉ, và con người có mặt trong nhân gian.
Khi còn nhỏ được cha mẹ nuôi nấng, chúng ta không biết khổ là gì. Một tuổi đến ba mươi tuổi là tuổi trẻ trung hạnh phúc nhất. Lớn lên lập gia đình, chúng ta phải đi cày để lo cho vợ, cho chồng, cho con, đó là mười lăm năm của con lừa! Già hơn một chút, tới tuổi về hưu, chúng ta giữ nhà cho con là mười lăm năm của con chó! Rồi tới mười lăm năm của con khỉ, chúng ta coi cháu, nó khóc mình phải làm trò nhảy nhót cho nó vui! Như vậy hình ảnh con lừa, con chó rồi con khỉ cũng là hình ảnh con người.
Phật dạy:
Thế gian vô thường,
Cõi nước giòn bở,
Bốn đại khổ không,
Năm ấm vô ngã.
Sanh diệt biến đổi,
Giả dối không chủ,
Tâm là nguồn ác,
Thân là rừng tội,
Quán sát như thế,
Thoát ly sanh tử.
Tức là sanh diệt biến đổi liên tục, giả dối không có chủ. Tâm là nguồn gốc của thị phi phải quấy hơn thua. Tâm vọng động, từ vọng động đó, bắt đầu nó đi vào con đường tội lỗi của thân khẩu ý. Chẳng hạn mình nghĩ ác thì làm ác, nói ác. Nếu chúng ta quán sát như thế liên tục thì dần dần ra khỏi con đường sanh tử.
Quán chiếu sự tan rã của muôn pháp, tức là chúng ta quán chiếu tự thân, nội tâm, hoàn cảnh, và tất cả người thân, để có một cái nhìn xuyên suốt, khi sự việc đến, hoặc người thân đột ngột ra đi, chúng ta không buồn khổ. Đó là tinh thần Phật dạy.
Vào thời Đức Phật, Kisa-Gotami có một đứa con trai rất đẹp, lên ba tuổi bị bệnh chết. Cô buồn khổ khóc lóc suốt ngày đêm, không chịu đem chôn. Có người mách với cô, Đức Phật Thích-ca-mâu-ni hiện ở thành Xá Vệ, Tinh Xá Kỳ Viên có năng lực phi phàm, cô hãy đến đó nhờ Ngài. Đức Phật nói sẽ làm cho con trai cô sống lại với điều kiện cô phải xin được một nắm tro của nhà nào chưa từng có người chết. Cô đi hết tất cả các nhà, nhà nào cũng từng có người thân qua đời. Cuối cùng cô tỉnh ngộ.
Cũng vào thời Đức Phật, bà Tỳ-xá-khư có một đứa cháu nội ba tuổi chết. Bà khóc vì buồn khổ. Đức Phật hỏi bà có thích tất cả những người trong thành Xá Vệ này là người thân yêu của bà không. Bà bảo, nếu được như thế thì bà rất vui. Đức Phật nói, nếu vậy thì ngày nào bà cũng buồn khổ, khóc lóc vì ngày nào cũng có người chết. Rồi Phật nói kệ cho bà Tỳ-xá-khư:
Tất cả hành vô thường,
Tất cả hành là khổ,
Tất cả pháp vô ngã,
Thấy thế với trí tuệ,
Liền thoát ly khổ đau,
Đó là đường thanh tịnh.
Tất cả hành là vô thường, tất cả hành là khổ. Cái gì có mặt trong cuộc đời này mà do duyên hợp thì là khổ, là vô thường, là vô ngã. Thấy bằng trí tuệ thì tức khắc thoát khỏi những cảnh khổ đau trong cuộc đời. Muốn hết khổ, muốn được an vui tự tại, chúng ta không phải nói suông, nghe suông, mà phải có một sức dụng công để cho những gì còn cù cặn trong tâm thức, những bóng dáng của tập khí buồn giận, yêu ghét, tật đố, ích kỷ xan tham, những hạt giống xấu mà ngày xưa chúng ta cho là của mình chết đi.
Có một thương nhân giàu có buôn bán đồ cổ, ông đi tất cả các nước, những gì quý nhất ông đều mua đem về. Một hôm khi đến khu rừng ở châu Phi, ông mua được một con chim hiểu và nói được tiếng người. Đem về nước ông cho chim ở trong chiếc lồng bằng vàng, ly nước chim uống được làm bằng ngọc, và cho chim ăn những gì ngon nhất. Dù ở trong lồng vàng, uống nước bằng ly ngọc, thức ăn đầy đủ chim vẫn buồn.
Một hôm chuẩn bị đi xa, ông đến nói với chim:
- Này bạn, tôi chuẩn bị đi một chuyến buôn hàng rất xa, chuyến đi này đến đất nước của bạn, bạn cần gì không?
Chim nói:
- Ông làm ơn đến khu rừng ngày xưa ông mua tôi. Ở đó tôi có một số bạn, ông hỏi bạn tôi xem có cách nào cứu tôi ra khỏi chiếc lồng này.
Ông thương nhân cười nghĩ thầm: “Lâu nay tưởng con chim này thông minh lắm không ngờ nó ngu quá. Dầu cho bạn mày chỉ cho cách ra khỏi cái lồng này nhưng tao nắm chìa khóa trong tay thì làm sao mày ra được.”
Mỗi người chúng ta đều ở trong một cái lồng. Quý Phật tử ở trong đất nước giàu có sung túc, mở tủ lạnh ra là thức ăn đầy đủ phô mai, bơ sữa… Đó là quý Phật tử được phúc duyên ở trong cái lồng vàng. Tôi ở trong đất nước hơi khổ một chút, tủ lạnh của thiền viện toàn là rau, thì ví như tôi đang ở trong một cái lồng bằng sắt hay bằng chì. Dầu lồng sắt hay lồng vàng, cũng là ở trong lồng. Chúng ta không được tự do tự tại vì cũng đang bị nhốt. Mà người nắm chìa khóa là ai? Chúng ta, là nghiệp nắm giữ vận mệnh của mình. Nhưng tinh thần của nhà Phật là chuyển nghiệp được.
Khi ông thương nhân gặp bạn của con chim ở nhà, ông nói:
- Này bạn, bạn có một người bạn hiện đang ở nhà tôi, trong một cái lồng bằng vàng. Bạn ấy lúc nào cũng buồn và nhờ tôi hỏi bạn có cách gì cứu bạn ấy ra khỏi chiếc lồng không?
Con chim nghe nói như thế liền nhắm mắt lại gục xuống chết. Ông không ngờ tình bạn của nó quá đặc biệt. Về đến nhà, việc đầu tiên là ông đến chiếc lồng kể cho chim nghe câu chuyện ông gặp bạn của nó. Nghe xong nó cũng gục xuống chết luôn. Ông thương nhân không ngờ loài súc sanh mà thương mến nhau quá. Ông mở cửa lồng lấy con chim đặt trên lòng bàn tay, bất thình lình con chim bay vù lên cây và nói:
- Bạn tôi đã chỉ cho tôi bí quyết, muốn thoát khỏi cái lồng này thì phải chết.
Bí quyết mà Đức Phật muốn chỉ dạy là muốn thoát cái lồng nghiệp này thì chúng ta phải mạnh dạn, một lần chết đi để ngàn năm sống lại vĩnh viễn, tinh thần nhà Thiền gọi là tuyệt hậu tái tô. Phật dạy rất rõ nhưng chúng ta không bao giờ chịu chết mà cứ nhớ mãi, nhớ đủ thứ chuyện. Chúng ta luôn sống trong quá khứ, những tâm niệm đau thương tủi hận không chết đi thì làm sao chúng ta sống được.
Có một bà già tu ba chục năm mà không ngộ đạo, không có niềm vui. Một hôm bà đến Thiền viện Pa-Auk, gặp một vị Thiền sư, bà nói:
- Thưa Thầy, con theo Thầy suốt ba chục năm rồi, con tu hoài mà không được giác ngộ.
Thiền sư nói:
- Sở dĩ bà không được sự giác ngộ là vì bà không dám chết. Bà mạnh dạn chết đi thì bà được sống liền.
Bà suy nghĩ mình lớn tuổi rồi nên chấp nhận chết.
Thiền sư nói:
- Phương pháp chết này không phải tôi giết bà, cũng không phải bắt bà tự tử. Tôi cho bà ba chữ thôi: Mặc kệ nó.
Khi bà ôm công án Mặc kệ nó, bước chân vào nhà, ông chồng nói:
- Bà ơi, hai mẫu đất ngày xưa người ta trả có ba tỷ, bây giờ bán được mười tỷ, bà mừng không?
Bà nói:
- Mặc kệ nó.
Bà đi vào nhà. Nghe tin đứa con trai đậu vào đại học y khoa mà ngày xưa bà rất ao ước, bà cũng nói: Mặc kệ nó.
Rồi một hôm đang chiên cá, do bà ôm ấp công án đó, bà chỉ nghĩ công án đó thôi, bất thình lình con cá phựt lửa cháy. Ông chồng từ xa thấy la lớn cá cháy rồi, bà cũng nói: Mặc kệ nó. Bỗng nhiên bà ngộ đạo. Bà úp cái chảo xuống, đến trình Thiền sư Pa-Auk.
Bà nói:
- Con đã hoàn thành sứ mệnh. Con đã cho những tâm niệm đó chết, bây giờ con sống lại trong hình hài mới mẻ của con.
Như vậy Quý Phật Tử phải nhớ kỹ rằng: Cho dù tu pháp môn nào, theo tinh thần nhà Phật, chúng ta học là phải giác ngộ, để mình có cái thấy không bị cuộc đời làm đau khổ, để mình biết Nhìn đời như bọt nước, như ảo ảnh. Tất cả rồi sẽ tan rã, vỡ vụn...
Giác ngộ như thế xong rồi mới có thể giải thoát được .
Thiền Viện Sùng Phúc
Trích : Pháp thoại tại CHLB Đức
