Chén trà trên tay đó
Chịu khát đến bao giờ
Cuộc đời là bể khổ
Hay tham muốn vô bờ?
MONG CẦU
1- Mong cầu có
thực sự cần thiết không?
Cuộc sống luôn
bận rộn và hối hả, nên ít khi ta nhìn lại và tự hỏi những thứ vật chất mà ta
đang mong cầu có thực sự cần thiết hay không? Ta đang thiếu thức ăn hay thèm
muốn những món ăn hấp dẫn hơn? Ta đang thiếu đồ mặc hay đua đòi trang phục mới
lạ hơn? Ta đang thiếu phương tiện di chuyển hay ao ước chiếc xe khác hiện đại
hơn? Ta đang thiếu chỗ ở hay mơ tưởng một cơ ngơi sang trọng hơn? Ta chưa có
công việc ổn định hay đang phấn đấu đạt mức thu nhập cao hơn để tiêu xài “mạnh
tay” hơn?
Tiện nghi tinh
thần cũng vậy, những thứ mà ta đang đặt ra có phải là nhu cầu bắt buộc không
thể thiếu trong đời sống chăng? Nếu không có vóc dáng cao ráo hay khuôn mặt
xinh xắn thì mọi người sẽ thiếu quý trọng ta chăng? Nếu không lấy được chứng
chỉ đó, không lên được chức vị đó, không đạt được thành tích đó, thì ta không
có giá trị chăng? Nếu không được người ấy hết mực chiều chuộng thì ta không thể
yêu thương và hạnh phúc chăng? Nếu không cưới được người ấy thì ta không còn gì
để sống chăng?
Nhìn kỹ lại đi. Ta đang mong
cầu sự tiện nghi hơn, tức hưởng thụ nhiều hơn, chứ đâu phải ta đang thiếu thốn
những điều kiện căn bản để sinh sống, phải không?
Ta luôn tin rằng những thứ mà
ta muốn có chắc chắn phải “hơn” những thứ mà ta đang có. Thoải mái hơn, êm ái
hơn, ngọt ngào hơn, hấp dẫn hơn, bay bổng hơn… đúng là những cảm giác có thật
khi những mong cầu của ta đã trở thành sự thật. Thế nhưng, điều kỳ lạ mà ta lại
ít quan tâm, đó là tại sao những cảm giác ấy tan biến quá nhanh, nhanh đến độ
ta chẳng kịp nhận ra nó đã rời khỏi ta tự lúc nào. Trong ta chỉ còn lại ký ức
nhỏ nhoi, chút dư âm nhạt nhòa, nhưng lại hình thành những nỗi tiếc nuối day
dẳng.
Rồi ta cảm thấy bất an, thấy
thiếu thốn, thấy cần phải cố gắng nắm bắt thêm những mục tiêu quan trọng khác
nữa. Làm như ta đang chuẩn bị rất kỹ lưỡng, rất tài ba, cho một cuộc sống tốt
đẹp đến mức hoàn hảo sắp diễn ra vậy. Nhưng sự thật là ta chưa từng thưởng thức
cuộc sống ấy bao giờ cả, mặc dù nó đã diễn ra từ trước khi ta chuẩn bị cho nó
nữa kìa. Ta tiêu tốn quá nhiều thời gian và năng lượng, nhưng rốt cuộc ta chỉ
mới cố gắng sống chứ chưa thực sự sống. Sống một đời sống khó khăn đến như vậy
sao?
Khi đặt ra những mong cầu, dĩ
nhiên, ta luôn thấy những thứ ấy rất cần thiết, hoặc bây giờ chưa cần thì biết
đâu ngày mai sẽ cần. Chỉ đoán vậy thôi, chứ làm sao ta dám chắc với những thứ
sắp tích góp có thể đảm bảo cho ta một cuộc sống an ổn và hạnh phúc hơn?
Thực tại rành rành ra đó. Ta cũng đang sở hữu rất nhiều thứ mà ta đã từng ước
mơ và dám đánh đổi bằng mọi giá để đạt được, nhưng sao ta vẫn chưa thấy hài lòng,
thỏa mãn? Sao ta vẫn tin vào kiểu sống mong cầu, chờ đợi, hy vọng… ở tương lai?
Lắm lúc mệt mỏi, ta lui về
một góc nhỏ và mơ hồ nhận ra rằng cuộc sống phải có cái gì đó tốt đẹp hơn, sâu
sắc hơn. Nhưng rồi những suy nghĩ ấy cũng mau chóng tan biến như một làn khói
mỏng, ta lại trở về thực trạng cũ: mong cầu, tranh đấu, mệt mỏi, bất an. Làm
sao ta có thể dừng lại khi xung quanh ai ai cũng đang tranh thủ tích góp? Làm
sao ta dám tin rằng nếu không tiếp tục tranh đấu để có thêm tiện nghi thì cuộc
sống ta vẫn an ổn hay tốt đẹp hơn? Chẳng phải ngay từ trên ghế nhà trường ta đã
được dạy rằng,“hạnh phúc là tranh đấu”đó sao? Xã hội vốn như vậy thì ta có thể
làm khác hơn được sao?
2- Thêm hay bớt?
Suy gẫm sâu sắc
một chút về cuộc sống, ta sẽ nhận ra một nguyên lý khá đơn giản: trong cái thêm
luôn mang theo cái bớt và trong cái bớt luôn hàm chứa cái thêm. Nói cách khác,
thêm cũng chính là bớt và bớt cũng chính là thêm. Vấn đề là thêm cái gì và bớt
cái gì? Cái thêm vào có giá trị bằng cái bớt ra không? Thử tính lại bài toán
đời mình xem?
Cái mất mát dễ nhận ra nhất
trong cuộc tranh đấu cho cái gọi là mưu sinh, đó là ta đã tự biến mình trở
thành kẻ-không-có-thời-gian. Lúc nào ta cũng bận rộn, đầu tắt mặt tối. Thời
gian cho bản thân còn không có, nói gì đến những người thân xung quanh.
Kẻ-không-có-thời-gian cũng
chính là kẻ-không-có- không-gian. Dành hết thời gian cho công việc là ta đã tự
thu hẹp không gian sống của mình. Suốt ngày ta chỉ còn quanh quẩn trong phòng
làm việc, trong chiếc máy tính, hay trong chiếc điện thoại bé xíu.
Kẻ-không-có-thời-gian-và-không-gian
cũng chính là kẻ-không-có-tự-do. Càng bận rộn ta càng giới hạn những mối quan
hệ mà ta thấy không cần thiết; càng thành đạt ta càng lo sợ và tránh xa những
bạn bè mà ta nghĩ có thể sẽ lợi dụng mình; càng có quyền lực với mọi người ta
càng bị tước đi quyền sống chân thật với chính mình.
Cái giá đắt nhất phải trả cho
cuộc chạy đua kinh tế, chính là sự sa sút trầm trọng của phẩm chất tâm hồn. Sau
mỗi mục tiêu đạt được, ta dễ căng thẳng và lo lắng hơn, dễ bực tức và nghi ngờ
hơn, thiếu trung thực và nhiều chiêu thức hơn, thiếu cảm thông và nhiều đòi hỏi
hơn. Đó là chưa kể đến những cú tuột dốc không phanh khi thua cuộc, khi thất
bại, khi những ước mơ tan tành theo mây khói. Nỗi khổ của kẻ chiến bại còn nặng
nề hơn nỗi khổ của kẻ nghèo đói gấp trăm ngàn lần. Bởi đó là nỗi khổ của một
cái tôi.
Hưởng thụ tình cảm cũng vậy.
Ta cũng vội vàng và thực dụng, cũng phải liều lĩnh đánh đổi những giá trị quý
báu khác mới có thể “giật” về tay mình.
Yêu, đề tài được
ca tụng nhiều nhất và cũng làm khổ con người nhiều nhất. Mà có lẽ, bây giờ yêu
khổ hơn xưa nhiều. Chắc tại vì tình yêu bây giờ mang ý nghĩa khác. Yêu có thể
chỉ để khỏa lấp nỗi cô đơn, muốn tìm một chỗ dựa dẫm, muốn được nếm trải những
cảm xúc bay bổng, vậy thôi, nên không ít kẻ cam tâm tình nguyện làm nô lệ tình
yêu.
Sai lầm căn bản của tình yêu
là không biết rằng cho cũng chính là nhận, nên càng cho càng đòi hỏi được đáp
trả nhiều hơn và càng nhận lại càng thấy thiếu thốn hơn. Mong cầu trong tình
yêu là vô tận. Chấp nhận yêu là phải chấp nhận khổ, không nhiều thì ít. Yêu mà
không khổ thì bị cho là thiếu chân thành – tức thiếu si mê – không phải là yêu
nữa.
Mong cầu được
công nhận, khen tặng, nể phục, tin tưởng, kính trọng… cũng mang tới những ràng
buộc và khổ đau tương tự. Bản chất của chúng tuy không sâu nặng như tình yêu,
nhưng cũng khiến ta mất nhiều thời gian, không gian, tự do, và không ngừng bị
khuấy động phiền não. Cái khó là ta không thể nhận ra mặt trái của những nhu
cầu ấy, vì chúng được đặc quyền có mặt nghiễm nhiên trong giá trị của một con
người. Con người không có những nhu cầu ấy thì không có gì hứng thú để sống và
phấn đấu vươn lên.
Những nhu cầu ấy,
thực ra, chưa bao giờ lấp đầy nỗi cô đơn của con người. Nó chỉ mang tới những
cảm giác sung sướng nhất thời, nhưng để lại những cơn nghiện rất đáng sợ. Đã
không ít lần ta muốn trốn chạy vì nhận ra rằng, cuộc đời mình sẽ tốt đẹp hơn
nếu không có nó; còn lệ thuộc vào những thứ bên ngoài là còn bị điều khiển, còn
khổ đau. Nhưng, trớ trêu thay, làm sao thoát khỏi sự mong cầu khi ta vẫn còn là
con người?
3 - Làm sao để
chấm dứt mọi mong cầu?
Nếu chỉ cần có
những nhu cầu thiết yếu thôi thì bài toán về cuộc đời có lẽ đã có giải đáp từ
lâu rồi. Nhưng khổ nỗi, khó ai biết được, khó ai chỉ bảo cho ai được, cái gì
mới là thiết yếu, như thế nào mới là vừa đủ, đừng quá nhiều, đừng tham. Ranh
giới giữa mong cầu và tham cầu trở nên nhập nhằng và đánh đố con người không rõ
tự bao giờ?!
Mong muốn hôm nay là ngày đẹp
trời – không quá nắng cũng không quá ảm đạm, ra đường không bị kẹt xe và lỡ
vượt quá tốc độ thì không bị cảnh sát phát hiện, đến bưu điện không phải xếp
hàng chờ đợi và giải quyết mọi chuyện chỉ trong chốc lát, tiệm hàng hiệu kia
vẫn chưa đóng cửa và đôi giày muốn mua vẫn còn đó, chưa ai chiếm chỗ ngồi quen
thuộc trong quán cà phê ấy và sẽ tìm được vài phút giây bay bổng… Đó có phải là
nhu cầu thiết yếu không? Không. Dư thừa. Còn cả khối điều tạo nên một ngày tốt
đẹp.
Mong muốn những đóng góp của
mình được cấp trên quan tâm và ghi nhận, công việc làm ăn ngày càng tiến triển
và không bị ai ganh ghét hay chèn ép, mau chóng tích góp được số tiền lớn và
chắc chắn sẽ đi du lịch nước ngoài trong năm nay, phải giảm cân vài ký nữa hay
phải tìm được cách gì đó tăng chiều cao thêm chút nữa mới thấy tự tin,
người ấy phải thay đổi tính lầm lì ít nói ngay thì mình mới sống chung được,
đám cưới của mình phải tổ chức thật linh đình và đãi khách trong nhà hàng thật
sang trọng… Đó có phải là nhu cầu thiết yếu không? Không hẳn. Có thì tốt, không
có cũng không sao cả.
Mong muốn sức khỏe thật tốt
và không bao giờ bị bệnh tật, con cái đứa nào cũng ngoan hiền và ít nhất phải
tốt nghiệp đại học, vợ chồng lúc nào cũng quan tâm nhau và không có bất cứ xung
đột gì xảy ra, không ai được bội tín và gây tổn thương cho nhau, có thể hiểu
hết trái tim của người thân yêu để cảm thông và giúp đỡ, trở thành một người
chuẩn mực để làm gương cho kẻ khác, tâm hồn luôn được bình yên và thanh thản…
Đó có phải là những nhu cầu cần thiết không? Phải, nhưng không phải hễ cái gì
cần thiết là nhất thiết phải có, không có là không được hay không thể sống và
hạnh phúc.
Là con người, dĩ nhiên, ai mà
không mong cầu. Vì dù muốn dù không thì bản năng tự nhiên cũng thúc đẩy ta tìm
tới những điều kiện an toàn và thuận lợi để sinh tồn và phát triển. Thế nhưng,
ta đã mắc phải những sai lầm rất lớn trong việc mong cầu, và vô tình để nó trở
thành nguyên nhân chính yếu dẫn tới mọi rắc rối và khổ đau trong đời.
Sai lầm cội rễ
của mọi sai lầm, đó là ta đã tạo ra sự khác biệt đến đối lập một cách tuyệt đối
giữa những ý niệm vốn tương đối như: đẹp-xấu, hay-dở, cao-thấp, sang-hèn, còn-
mất… Từ đó, ta đã tạo ra cái gọi là “văn minh nhân loại” mang tính phân cực
mãnh liệt, đó là luôn muốn nắm bắt những gì ưa thích và loại trừ những gì không
ưa thích.
Do lầm tưởng rằng cảm giác
sung sướng từ sự hưởng thụ vật chất và tinh thần (bao gồm tình cảm, danh dự và
quyền lực) chính là nhu cầu cao cả nhất – tức hạnh phúc chân thật – nên thay vì
chỉ tìm kiếm những điều kiện căn bản và thiết yếu thôi, thì ta lại không ngừng
tích góp những thứ ấy mà bất chấp mọi phương cách.
Chính vì thói
quen đeo bám những cảm xúc mới lạ và hấp dẫn, nên khi đặt ra mong cầu ta liền
đồng nhất cả đời sống của mình với nó, quên hết những phẩm chất cao quý trong
tâm hồn và những điều mầu nhiệm đang hiện hữu xung quanh. Đến khi những cảm xúc
ấy tan biến đi, ta rơi vào lạc lõng và cô đơn mà vẫn không rõ nguyên do.
Dù biết rằng bản
chất của cuộc đời là bất như ý, tức là nó vận hành theo một số nguyên tắc tự
nhiên nào đó chứ không chiều theo ý muốn của bất cứ ai, thế nhưng ta lại hy
vọng may mắn sẽ luôn mỉm cười với mình. Nên khi mong cầu bất thành thì ta không
sẵn sàng chấp nhận, than oán, rồi tự biến mình thành nạn nhân của khổ đau.
Sai lầm không
đáng mắc phải nhưng lại thường mắc phải, đó là ta không biết chắc điều mong cầu
có thực sự cần thiết hay không. Cũng có khi ta đã thấy rõ giá trị thiết thực
của nó, nhưng khi sở hữu được rồi thì ta lại nhận ra đó chỉ là thói quen tích
góp, tâm tưởng tượng và lo lắng thái quá, hoặc cảm xúc yêu thích hay tranh đua
nhất thời.
Và đến một lúc nào
đó, ta lại tỉnh ngộ về giá trị không lâu bền của sự hưởng thụ bên ngoài, nên có
khuynh hướng quay về nương tựa chính mình. Nhưng sai lầm vẫn cứ tiếp tục xảy ra
và khổ đau vẫn chưa chấm dứt, vì ta lại đặt ra và đeo bám vào những mong cầu
lớn lao khác về giá trị tâm hồn như: bình yên, thảnh thơi, nhẫn nhục, từ bi…
Nghĩa là tâm mong cầu cho cái tôi vẫn nguyên vẹn, chỉ có đối tượng mong cầu là
thay đổi.
4 - Vậy đến bao
giờ ta mới thôi mong cầu và chấm dứt hết mọi khổ đau?
Thực ra, mong cầu
ít hay nhiều, nhỏ hay lớn, vẫn chưa phải là yếu tố quyết định nên khổ đau. Mong
cầu ít và nhỏ, dù chỉ là những nhu cầu căn bản và thiết yếu, nhưng nếu không
phù hợp với khả năng và hoàn cảnh hiện tại, cùng với thái độ nôn nóng và quyết
có cho bằng được, thì nó vẫn làm ta khổ như thường. Mong cầu nhiều và lớn,
nhưng chỉ để tập trung đi tới và hoàn thiện, cộng với tinh thần sẵn sàng buông
bỏ bất cứ lúc nào nếu nó trở thành áp lực và điều khiển ta, thì không có lý do
gì khiến ta phải khổ vì nó. Huống chi, ta còn phải phấn đấu để vươn tới
chân-thiện-mỹ và còn thể hiện tình thương và trách nhiệm với gia đình và xã
hội, thì mong cầu là điều phải có, phải xảy ra.
Do đó, nguyên
nhân dẫn tới mọi khổ đau chính là thái độ mong cầu, chứ không phải là nội dung
mong cầu. Nói cách khác, phương thức để sống mà không khổ đau đó là cần có thái
độ mong cầu đúng đắn, chứ không phải chấm dứt hết mọi mong cầu.
Thái độ mong cầu đúng đắn chỉ
đến từ nhận thức đúng đắn (về thân phận và cuộc đời) và lối sống tỉnh thức.
Thái độ mong cầu đúng đắn không bao giờ được sinh ra từ tâm tham lam – chỉ muốn
gia tăng thêm sự hưởng thụ thỏa mãn cho cái tôi ích kỷ.
Dù sao cũng nên
nhớ rằng, trà dù đựng trong cái tách lớn hay nhỏ, tròn hay vuông, màu đỏ hay
màu đen, làm bằng thủy tinh hay bằng đất, thì chất lượng cũng như nhau. Phẩm
chất đời sống chính là trà, còn tiện nghi vật chất và tinh thần chỉ là những
cái tách đựng trà. Thế nhưng, hằng bao thế kỷ qua, người ta cứ mải mê chế biến
ra đủ kiểu tách trà với hy vọng sẽ làm cho trà ngon hơn. Thật điên rồ! Nếu
không biết cách thưởng thức trà, thì dù có đủ loại tách thượng đẳng cũng không
thể nếm được hương vị thật của trà.
Cho nên, người
khôn ngoan chỉ chọn cho mình những cái tách nào thích hợp nhất, vừa có thể uống
trà vừa không bị dính mắc vào. Và, người hiểu biết chỉ giữ lại những cái tách
nào cần thiết nhất, vừa có thể thanh thản thưởng thức trà vừa có thể san sẻ cho
những kẻ khát cháy ở khắp mọi nơi đang không có cái tách nào để sử dụng.
Chén trà trên tay đó
Chịu khát đến bao giờ
Cuộc đời là bể khổ
Hay tham muốn vô bờ?
Thích Minh Niệm
